Труды II-й Республиканской научно-практической online-конференции «Образование XXI века: проблемы, тенденции и перспективы»

Николай Сергеевич Лустов

В сборнике представлены статьи II-й Республиканской научно-практической online-конференции «Образование XXI века: проблемы, тенденции и перспективы».

Ахильбекова А. А., Аубакирова Ж. К.

Жасөспірімдердің өз-өзіне сенімділіктің қалыптасуының психологиялық негіздері

(«Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» КеАҚ)

УДК 378

Мектептегі психологиялық қызмет жұмысының тәжірибесі көрсеткендей, жасөспірімдердің психологқа жиі жүгінетіні — өзіне сенімді болу, ұялшақтық пен шектеуді жеңу мәселесі. Құрбыларының алдында күлкілі, дәрменсіз және осы немесе басқа жағдайда сәтсіз болып көріну қорқынышы жасөспірімдердің көпшілігін алаңдатады [1]. Бұл жасөспірімдік кезеңнің дамудың ең қиын және маңызды кезеңдерінің бірі екендігімен түсіндіріледі. Дәл осы жаста пайда болатын өзіндік сана жасөспірімдерді басқалардың сынына сезімтал, эмоционалды теңгерімсіз және сенімсіз етеді.

Бүгінгі күнге дейін мектеп тәжірибесінде психолог жасөспірімдердің өзіне деген сенімділігін арттыруға бағытталған түрлі психологиялық көмек, қолдау және қолдау бағдарламаларын пайдаланады. Алайда олардың көпшілігі әлеуметтік ортамен, атап айтқанда мұғалімдермен, ата-аналармен жұмысты ескермейді. Осыған байланысты психологтың балалармен, ата-аналармен (отбасымен) және педагогтармен жүргізетін кешенді жұмысын қамтитын өзіне деген сенімділікті қалыптастыруға психологиялық қолдау көрсету жолын құру өзекті болып табылады.

Жалпы жасөспірімдердің өзіне сенімділігі тақырыбын осы уақытқа дейін А.М.Прихожан, В.Г.Ромек, Е.А.Серебрякова және О.В.Соловьева сынды ғалымдар зерттеген, айта кетерлік жайт, олар өзіне деген сенімділікті тұлғаның ажырамас қасиеті ретінде түсінуге қатысты концептуалды көзқарастарына сүйенді, оның құрамдас бөліктері ретінде тұлғалық, когнитивтік, эмоционалдық және мінез-құлық компоненттерін қарастырды.

Тұлғалық құрамдас бөлік адамның өзін-өзі бағалауы мен өзін-өзі бағалауының жоғары деңгейімен ұсынылған. Сенімділік құрылымындағы өзін-өзі бағалаудың жоғары деңгейі жеке жайлылықты анықтайды, өзін-өзі қабылдау дәрежесін білдіреді және адамның өзіне деген қанағаттануының көзі ретінде қызмет етеді [2]. Өзін-өзі бағалау — адамның өзін қаншалықты қабілетті, маңызды, табысты және лайықты санайтынын анықтайтын көрсеткіш [3]. Сонымен қатар, бұл компонент өзінің күшті және әлсіз жақтарын адамның жеке ұстанымын қамтиды [4].

Когнитивтік компонент адамның өз тиімділігіне деген сенімінің күшін көрсетеді. Бұл құрамдас «адамның кез келген қызметте күтілетін нәтижеге жету үшін қажетті мінез-құлықты сәтті жүзеге асыра алатындығына сенімі» [5, б. 71]. Сонымен бірге бұл компонент сенімнің не екенін, оның өмірде қалай пайдалы болуы мүмкін екенін білуді, сондай-ақ сенімді мінез-құлықтың артықшылықтарын түсінуді білдіреді [4].

Эмоционалдық компонент адамның әлеуметтік қарым-қатынастағы батылдығын сипаттайды. Бұл компонент әлеуметтік қорқынышқа қарама-қайшы бола отырып, жеке тұлғаның жағымды эмоционалдық фонын көрсетеді [5] және өзінің реакцияларын басқару, сабырлылық, тұрақтылық пен тепе-теңдікті көрсету қабілетін қамтиды [4].

Жоғарыда аталған компоненттерді біріктіретін мінез-құлық компоненті өзіне деген сенімділіктің мінез-құлық репертуарының сыртқы жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Мұндай іске асырудың мысалы ретінде тұлғааралық өзара әрекеттесуде көрінетін тұлғаның бастамасын келтіруге болады [5]. Бұл компонент сонымен қатар жеке адамның сенімділік танытуға арналған жеке дағдылардан тұратын нақты ережелерді қолдануын білдіреді. Бұл сәйкесінше өзін ұстауы, қимылдар, жүріс, ым-ишара, мимика, көзқарас, сөйлеу мәнері және т. б. Бұған адамның өзін сенімді ұстауын көрсетуге мүмкіндік беретін белгілі бір әдістерді қолдану кіреді [4].

Жоғарыда аталып өткен концепцияларды ескере отырып, жалпы педагогтар мен психологтар жасөспірімдерге қандай комплексті түрде әсер ете алады және қандай методикаларды қолдана отырып олардың өзіне деген сенімділігін анықтауға болады? Психологиялық диагностика психологтың арнайы ұйымдастырылған іс-әрекеті ретінде жасөспірімдердегі сенімділік пен сенімсіздіктің белгілерін терең зерттеуге бағытталған. Бұл әрекет екі негізгі міндетті шешуді қамтиды: 1) өзіне сенімді және сенімсіз жасөспірімнің әлеуметтік-психологиялық портретін жасау; 2) жүргізіліп жатқан психологиялық жұмыстың тиімділігін бағалау.

Мұндай диагностика әдісі стандартталған әдістерді қолдану арқылы тестілеу болып табылады. Негізгі әдістер ретінде мыналар ұсынылады: «Тестілеу процедурасы арқылы жалпы өзін-өзі бағалауды зерттеу» (Г. Н. Казанцева сауалнамасы), М. Розенбергтің «Өзін-өзі бағалау шкаласы», Р. Шварцердің «Жалпы өзіндік тиімділік шкаласы», М. Йерусалем (бейімдеген В.Г.Ромек) және В.Г.Ромектің «Өзіне деген сенімділік» тесті.

Ата-аналармен және мұғалімдермен жүргізілетін жұмыстың негізгі түрі — психологиялық ағарту. Мұндай жұмыс түрінің қажеттілігі бүгінгі күні мұғалімдер мен ата-аналардың психологиялық білімдерінің тапшылығына байланысты. Психологиялық әдебиеттердің болуына қарамастан, көбісі жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін, жасөспірімдермен конструктивті қарым-қатынас жасау тәсілдерін және отбасылық-педагогикалық қарым-қатынас пен бағалаудың жасөспірімдерде сенімділікті қалыптастыруға әсері туралы жалпы түсініктерді ғана біледі.

Әңгімелесу және лекция түрінде жүргізілетін психологиялық ағарту түрлеріне тоқталатын болсақ:1) жасөспірімдерге олардың психологиялық қиындықтарының көздері мен себептерін қолжетімді түрде түсіндіру; 2) тұлғалық дамудың өмірдегі маңыздылығы ретінде сенімділік пен құндылық мәселесін талқылау; 3) жасөспірімдерді оқуда белсенді болуына және өз бетімен жұмыс істеуге ынталандыру. Психологиялық ағартудың негізгі тақырыптары: «Адам өміріндегі өзін-өзі тану және өзіне деген сенімділіктің рөлі», «Тұлғалық тиімділік сезімі», «Тұлға аралық қарым-қатынаста және көпшілік алдында сөйлеу ситуацияларында сенімді мінез-құлық»

Осылайша, жан-жақты психологиялық қолдау көрсету арқылы психолог жасөспірімнің өзімен де, оның ата-анасымен және мұғалімдерімен де қарым-қатынасын біріктіреді. Мектептегі білім беру жүйесінің барлық субъектілерінің өзара әрекеттесуі ғана ойлаған нәтижеге әкеледі, атап айтқанда, жасөспірімдердің өзіне деген сенімділігін қалыптастыруға әкеледі. Жасөспірімдерге комплексті көмек беру арқылы төмендегідей нәтижеге қол жеткізуге болады:

— адекватты өзін-өзі бағалауға және өзін-өзі құрметтеуге;

— мінезінің күшті және әлсіз жақтарын, артықшылықтары мен кемшіліктерін білетін болады;

— өзіне және басқаларға деген оң көзқарас қалыптасады;

— өз іс-әрекетінің табыстылығына сенімділік артады;

— өз қорқыныштары мен жағымсыз эмоционалдық күйлерін жеңе білу;

— сенімді мінез-құлық әрекеттерінің болуы және тиімді коммуникацияларды дамыта білуі.

Өз-өзіне сенімді ұрпақ тәрбиелеу мәселесінде қоғамның кез-келген бөлшегі атсалысуы маңызды, өйткені қазіргі өзіне сенімді балалар еліміздің жарқын болашағын қамтамасыз етуші бірден бір маңызды орны бар азаматтар.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Самоукина Н. В. Практический психолог в школе: лекции, консультирование, тренинги. М.: ИНТОР, 1997. 192 стр

2. Серебрякова Е. А. Уверенность в себе и условия ее формирования у школьников: дис.… канд. психол. наук. М.: Изд-во МГУ, 1955. 124 стр.

3. Прихожан А. М. Психология неудачника: тренинг уверенности в себе. СПб.: Питер, 2009. 240 стр.

4. Соловьёва О. В. Психология лидерства: учебное пособие. Ставрополь: Изд-во СГУ, 2008. 284 стр.

5. Ромек В. Г. Уверенность в себе как социально-психологическая характеристика личности: дис.… канд. психол. наук. Ростов н/Д.: Изд-во РГУ, 1997. 242 стр.